რუსეთის ხელისუფლების უარმა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს მოთხოვნაზე ნავალნის გათავისუფლების შესახებ შესაძლოა ევროსაბჭოდან რუსეთის გარიცხვა ან გასვლა გამოიწვიოს. ასეთი რამ სტრასბურგში მხოლოდ ერთხელ, ნახევარი საუკუნის წინ მოხდა, როცა საბერძნეთს „შავი პოლკოვნიკები“ მართავდნენ. იურისტები ნავალნისთან დაკავშირებულ სიტუაციას უნიკალურს უწოდებენ.
16 თებერვალს ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ მიიღო უზრუნველყოფის ღონისძიება ნავალნის ახალ საქმესთან დაკავშირებით, რომელიც რუსეთის ხელისუფლების მიერ ადამიანის უფლებათა დაცვის კონვენციის 2–ე მუხლით გათვალისწინებულ მისი სიცოცხლის უფლების დარღვევას ეხება.
სასწრაფო ზომების მიღების შუამდგომლობაში ნავალნის ადვოკატების მიერ მოყვანილი იყო საფრთხის არაპირდაპირი მტკიცებულებები. “ნავალნი ხელისუფლებას მის მოწამვლაში ადანაშაულებდა, ახლა კი ციხეში მათი სრული კონტროლის ქვეშ იმყოფება“ – წერდნენ ნავალნის ადვოკატები. საფრთხის ირიბ მტკიცებულებად მათ შემდეგი გარემოებები მოიყვანეს: თვითმრინავი, რომლის ბორტზე ნავალნი და ასობით სხვა მგზავრი იყო ვნუკოვოს აეროპორტიდან შერემეტევოს აეროპორტში გადაამისამართეს, ის დააპატიმრეს იურიდიული დახმარების უფლების გარეშე, მოსკოვის იზოლატორში კი, სადაც ის იმყოფება, აქამდე არაერთხელ მომხდარა პატიმრების თვითმკვლელობა.
ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ რუსეთის ხელისუფლებას მოთხოვა გაათავისუფლოს ოპოზიციონერი მისი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისთვის არსებული საფრთხის გამო საქმის არსებითად განხილვამდე, თუმცა უარი მიიღო.
20 თებერვალს მოსკოვის საქალაქო სასამართლომ ძალაში დატოვა გადაწყვეტილება “ივ როშეს“ საქმეზე ნავალნის კოლონიაში გაგზავნის შესახებ.
სტრასბურგის სასამართლო უზრუნველყოფის ღონისძიებებს საკუთარი რეგლამენტის 39–ე წესის ფარგლებში იღებს, ჯერ კიდევ საქმეების არსებით განხილვამდე. ეს გამონაკლის შემთხვევებში ხდება. 2020 წელს 220 ასეთი შეუამდგომლობიდან რუსულ საქმეებზე სასამართლომ სულ 36 დააკმაყოფილა. სახელმწიფომ ასეთი შუალედური გადაწყვეტილებები დაუყოვნებლივ უნდა შეასრულოს.
მოთხოვნების შეუსრულებლობა კონვენციის 34–ე მუხლის დარღვევად ითვლება, რომლის მიხედვით სახელმწიფომ ხელი არ უნდა შეუშალოს მოსარჩელის უფლების ეფექტურად განხორციელებას, მიმართოს სტრასბურგის სასამართლოს. ევროპული სასამართლო ამისათვის განმცხადებელს კომპენსაციას უნიშნავს.
რუსეთი ამ მუხლს ადრეც არღვევდა: ადამიანებს მათთვის საშიშ ქვეყნებს გადასცემდნენ, ან იტაცებდნენ, დაპატიმრებულებს არ აწვდიდნენ სტრასბურგის სასამართლოს მიერ მითითებულ სამედიცინო დახმარებას. ასეთ შემთხვევებში ხელისუფლება არასოდეს აცხადებდა, რომ განზრახ არ მოქმედებდა, და პირობას დებდა, რომ მომავალში ამას არ დაუშვებდა.
ახლა კი რუსეთის იუსტიციის სამინისტრომ პირველად განაცხადა, რომ უზრუნველყოფის ღონისძიებები საერთოდ არ არის გათვალისწინებული კონვენციით და ადრეც რუსეთი მათ მხოლოდ “კეთილი ნებით“ ასრულებდა.
რუსეთის საგარეო საქმეთა და იუსტიციის სამინისტროებში, ასევე კრემლში სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილებას არასამართლებრივად თვლიან.
რუსეთის კონსტიტუციით ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს გადაწყვეტილების აღუსრულებლად ცნობის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოს აქვს. ამისათვის მან უნდა აღიაროს, რომ სტრასბურგის სასამართლოს მოთხოვნა ნავალნის გათავისუფლების შესახებ რუსეთის კონსტიტუციას ეწინააღმდეგება.
ასეთი მოთხოვნით საკონსტიტუციოსთვის მიმართვა იუსტიციის სამინისტროს გარდა მთავრობას, უმაღლეს სასამარლოს ან პრეზიდენტს შეუძლიათ.
თუმცა, სტრასბურგისთვის რუსეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებას მნიშვნელობა არ აქვს. ევროპული კონვენციის ინტერპრეტაციის უფლება მხოლოდ სტრასბურგის სასამართლოს აქვს, მისი გადაწყვეტილებების აღსრულების კონტროლი კი მხოლოდ ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტს შეუძლია.
ექსპერტები ამბობენ, რომ ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტს შეუძლია სტრასბურგის სასამართლოს მიმართოს ქვეყნის კონვენციის დამრღვევად ცნობის შესახებ. საქმე ეხება კონვენციის 46–ე მუხლს, რომელიც სახელმწიფოს ავალდებულებს ყოველთვის შეასრულოს სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილებები და მინისტრთა კომიტეტს უფლებას აძლევს გამოითხოვოს დიდი პალატიდან ინფორმაცია, შესრულებულია თუ არა კონკრეტულ საქმეზე დაკისრებული ვალდებულება.
ეს პროცედურა 2010 წელს მოიგონეს, როგორც პოლიტიკური ზეწოლის ფორმა.
სტრასბურგში თვლიან, რომ მისი გამოყენება ეფექტური სტიმულია. თუმცა ეს ზომა მხოლოდ ერთხელ – აზერაბაიჯანელ ოპოზიციონერ ილგარ მამედოვთან დაკავშირებით გამოიყენეს.
აზერბაიჯანი ევროსაბჭოს ორგანიზაციიდან გასვლით ემუქრებოდა, თუმცა საბოლოოდ ოპოზიციონერი გაათავისუფლა და ბრალდებები მოუხსნა. თუმცა ეს პროცესი საკმაოდ ხანგრძლივია.
რუსეთის წინააღმდეგ მოქმედება შესაძლოა კონვენციის 46–ე მუხლით დაიწყოს, თუმცა ევროსაბჭოს სხვა, უფრო პირდაპირი გზაც აქვს: რუსეთის გარიცხვის შესაძლებლობა მის მიერ ევროსაბჭოს წესდების 3–ე მუხლის დარღვევისთვის, რომელიც სახელმწიფოსგან კანონის უზენაესობის, ადამიანების უფლებების დაცვას და ევროსაბჭოს მიზნებისთვის აქტიურ თანამშრომლობას გულისხმობს.
ნებისმიერი პროცედურა ექსპერტების თქმით ნებისმიერ დროს შეიძლება დაიწყოს, თუმცა მათ განხორციელებაზე თვეები და შესაძლოა წლებიც დაიხარჯოს.
შეიძლება თუ არა რუსეთი ევროსაბჭოდან გარიცხონ?
ევროსაბჭოდან სახელმწიფოს გარიცხვის გადაწყვეტილება მინისტრთა კომიტეტმა ერთადერთხელ მიიღო – ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევების გამო საბერძნეთში, „შავი პოლკოვნიკების„ (მემარჯვენე ტიპის სამხედრო დიქტატურა) მიერ. 1967 წელს საქმის განხილვის ინიციატორები დანია, ნორვეგია, შვედეთი და ნიდერლანდები იყვნენ. შემდეგ ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში ბერძენი დელეგატების უფლებამოსილება შეწყდა.
1969 წელს მინისტრთა კომიტეტმა ევროსაბჭოდან საბერძნეთის გარიცხვის პროცედურა წამოიწყო. ხელისუფლებას შესთავაზეს დაუყოვნებლივ გაეთავისუფლებინათ დაკავებულები, შეეწყვიტათ წამება და სასტიკი მოპყრობა.
საბერძნეთმა საპასუხოდ ევროსაბჭოს სტრუქტურები ანტიბერძნულ მოღვაწეობაში და პროცედურების დარღვევებში დაადანაშაულა. გარიცვის წინ სებერძნეთმა თავად განაცხადა ევროსაბჭოდან გასვლის შესახებ და ის საბოლოოდ 1970 წელს დატოვა.
რეჟიმის დაცემის შემდეგ 1974 წელს ბერძნები ევროსაბჭოში ისევ მიიღეს. ამისათვის მათ კონვენციის ხელახლა რატიფიცირება მოუწიათ.
რუსეთი პირველად ევროსაბჭოდან გარიცხვის ზღვარზე 2000 წელს აღმოჩნდა ჩეჩნეთში ადამიანების უფლებების დარღვევის გამო. თუმცა საქმე მხოლოდ რუსეთის დელეგაციის ევროსაბჭოს საპარლამენო ასამბლეის კენჭისყრაში მონაწილეობის უფლების შეჩერებით შემოიფარგლა. 2001 წელს ის კვლავ აღადგინეს. უფრო გაჭიანურებული კონფლიტქი მოყვა რუსეთის მიერ ყირიმის შეერთებას, თუმცა გარიცხვამდე საქმე მაინც არ მივიდა.
ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ და ევროსაბჭოს სამმა წევრმა – ნიდერლანდება, გერმანიამ და დიდმა ბრიტანეთმა უკვე მოუწდეს რუსეთს ნავალნი დაუყოვნებლივ გაათავისუფლოს.
ძალთა განლაგება ევროსაბჭოში სერიოზულად შეიცვლება მაისში, მას შემდეგ, რაც ამ საერთაშორისო ორგანიზაციაში თავმჯდომარეობა გერმანიიდან საქართველოს გადაეცემა. სწორედ საქართველოს თავმჯდომარეობის პერიოდში მოუწევს ევროსაბჭოს სავარაუდოდ რუსეთთან დაკავშირებით სერიოზული გადაწყვეტილებების მიღება.
ექსპერტები ამბობენ, რომ ნავალნის მოწამვლა და მისი გათავისუფლების მოთხოვნა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოსთვის უნიკალური შემთხვევაა და მას შეიძლება უნიკალური შედეგებიც მოჰყვეს.
