მსოფლიო გამოცდილება აჩვენებს, რომ დიქტატურასთან და ავტორიტარულ მმართველობასთან ბრძოლაში მშვიდობიანი პროტესტი ბევრად უფრო ეფექტურია, ვიდრე ნებისმიერი ძალადობრივი ქმედება. ამასთან, გადამწყვეტი როლი შეიძლება ითამაშოს მოსახლეობის უმნიშვნელო უმცირესობამაც კი, რომელიც ქვეყანაში არსებულ ვითარებას აპროტესტებს.თუ ასეთი ადამიანების წილი კრიტიკულ ნიშნულს, მოსახლეობს 3.5% –ს გადაცდება, მაშინ მშვიდობიანი პროტესტი პრაქტიკულად ყოველთვის იწვევს ცვლილებებს.
მაგალითი ბევრია. 1986 წელს მილიონობით ფილიპინელი გამოვიდა მანილას ქუჩებში მშვიდობიანი საპროტესტო ლოცვით. ამ პროცესს ხალხის ძალის რევოლუცია, იგივე ყვითელი რევოლუცია უწოდეს. მარკოსის ავტორიტარული რეჟიმი მეოთხე დღეს დაემხო.
2003 წელს ხანგრძლივი მასობრივი სახალხო პროტესტების შედეგად სუდანში და ალჟირში თანამდებობიდან გადადგნენ ამ ქვეყნების პრეზიდენტები, რომლებიც პოსტს ათწლეულობის მანძილზე იკავებდნენ.
ყოველ ამ შემთხვევაში რიგითი მოქალაქეების სამოქალაქო წინააღმდეგობამ პოლიტიკური ელიტა დაამარცხა და რადიკალურ ცვლილებებს მიაღწია.
არსებობს ჰარვარდის უნივერსიტეტის პოლიტოლოგის, ერიკა ჩენოვეტის კვლევის დამაჯერებელი შედეგები, რომელიც ადასტურებს, რომ სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა მხოლოდ მორალური არჩევანი არ არის.
როგორ მივიდა მკვლევარი ასეთ დასკვნებამდე?
რა თქმა უნდა, ჩენოვეტის კვლევა წარსულის ბევრი გავლენიანი ფიგურის ფილოსოფიურ შეხედულებებსაც ეყრდნობა: ცნობილი ფემინისტების, ქალების სამოქალაქო უფლებებისთვის მებრძოლების, რომ აღარაფერი ვთქვათ მაჰათმა განდიზე და მარტინ ლუთერ კინგზე. ყველა მათგანი დამაჯერებლად ასაბუთებდა მშვიდობიანი პროტესტის ძალას.
მკვლევარმა კოლეგასთან ერთად 1900– 2006 წლის პერიოდის სამოქალაქო წინააღმდეგობის და საზოგადოებრივი მოძრაობების შესახებ სამეცნიერო ნაშრომების შესწავლა დაიწყო. ძირითადად ყურადღება იმ მაგალითებს დაეთმო, რომელთა მიზანი მმართველი რეჟიმის შეცვლა იყო.
კვლევის დროს მშვიდობიან მოძრაობად, რომელმაც წარმატებას მიაღწია, ჩაითვალა ისეთი მოძრაობა, რომელმაც მთლიანად მიაღწია საკუთარ მიზნებს. ამასთან, მაგალითად რეჟიმის შეცვლა გარე სამხედრო ჩარევის შედეგად წარმატებად არ ითვლება.
მკვლევარმა ძალადობრივის კატეგორიაში შეიყვანა ყველა საპროტესტო მოძრაობა, რომელსაც თან ახლდა ადამიანების გატაცება, ბომბის აფეთქება, ინფრასტრუქტურული ობიექტების დაზიანება ან რაიმე სხვა ტიპის ზიანი, რომელიც საკუთრებას ან ადამიანს მიადგა.
“ჩვენ შევეცადეთ შეგვემოწმებინა არაძალადობრივი წინააღმდეგობის ეფექტურობის ხარისხი საკმაოდ მკაცრი პარამეტრებით“– ამობს ჩენოვეტი. პარამეტრები იმდენად მკაცრი იყო, რომ მკვლევარის ანალიზში ინდოეთის მოძრაობა დამოუკიდებლობისთვის მშვიდობიანი პროტესტის მაგალითად არ ჩაითვალა, რადგან წარმატების გადამწყვეტ ფაქტორად მკვლევარმა ბრიტანეთის ამოწურული სამხედრო რესურსები მიიჩნია, მიუხედავად იმისა, რომ თავად საპროტესტო მოძრაობამაც უდიდესი როლი ითამაშა.
შედეგად მკვლევარებმა 323 ძალადობრივი და არაძალადობრივი კამპანიის მონაცემები შეაგროვეს. კვლევის შედეგები, რომლებიც წიგნად გამოიცა (წიგნის სახელწოდებაა“რატომ მუშაობს სამოქალაქო წინააღმდეგობა. არაძალადობრივი კონფლიქტების სტრატეგიული ლოგიკა“) გამაოგნებელი აღმოჩნდა.
ციფრების ძალა
მთლიანობაში არაძალადობრივი საპროტესტო კამპანიები შედეგიანად ორჯერ უფრო ხშირად დამთავრდა, ვიდრე ძალადობრივი: არაძალადობრივმა პროტესტმა პოლიტიკური ცვლილებები 53% შემთხვევებში გამოიწვია, ძალადობრივის შემთხვევაში კი წარმატება მხოლოდ 26%–მა მოიპოვა.
ნაწილობრივ ეს მონაწილეთა რაოდენობის შედეგია. ჩენოვეტი თვლის, რომ მშვიდობიანი კამპანიები წარმატებას დიდწილას იმის ხარჯზე აღწევდნენ, რომ თავის რიგებში მოსახლეობის ფართო ფენებიდან ბევრ ადამიანს იზიდავდნენ და პროტესტი სერიოზულ შეფერხებებს, ქალაქის ნორმალური ცხოვრების პარალიზებას იწვევდა.
25 მშვიდობიანი საპროტესტო კამპანიიდან, რომლებიც მკვლევარებმა შეისწავლეს, 20 მშვიდობიანი იყო და 14–მა მათგანმა ცალსახა წარმატება მოიპოვა. მთლიანობაში არაძალადობრივმა პროტესტებმა საკუთარ რიგებში ოთხჯერ უფრო მეტი ადამიანი მიიზიდა, ვიდრე კამპანიებმა ძალადობის ელემენტებით.
მაგალითად, ფილიპინების სახალხო ძალაუფლების რევოლუციამ, რომლებიც მარკოსის რეჟიმის წინააღმდეგიყო მიმართული თავის პიკზე ქუჩაში ორი მილიონი ადამიანი გამოიყვანა. ბრაზილიის საპროტესტო მოძრაობამ 1984-85 წლებში კი მილიონი ადამიანი. ჩეხოსლოვაკიის ხავერდოვან რევოლუციაში 1989 წელს 500 000 ადამიანი მონაწილეობდა.
“ციფრებს მნიშვნელობა აქვს იმიტომ, რომ მოძრაობამ ძალა მოიკრიბოს და სერიოზული საფრთხე გახდეს ხელისუფლებაში ფესვგადგმული ელიტებისა და ოკუპანტებისთვის“ – ამბობს ჩენოვეტი, რომლის აზრით მშვიდობიანი პროტესტი საუკეთესო გზაა მოძრაობისთვის საზოგადოების ფართო მხარდაჭერის მოსაპოვებლად.
მკვლევარის დასკვნით როგორც კი პროტესტში აქტიურად ერთვება ქვეყნის მოსახლეობის 3.5 %, წარმატება გარდაუვალია.
“არ ყოფილა არცერთი კამპანია, რომელმაც წარუმატებლობა განიცადა მას შემდეგ, რაც მისი მონაწილეების რიცხვმა პიკზე მოსახლეობის 3.5%–ს მიაღწია.“ – ამბობს ჩენოვეტი, რომელმაც ამ ფენომენს “3.5%–ის წესი უწოდა“.
ძალადობრივი პროტესტის შემცველ მოძრაობებს კი ესაჭიროებათ იარაღი, კონსპირაციის დაცვა, ამიტომაც ფართო მასებამდე მიღწევა უჭირთ.
მოსახლეობის ფართო მასების მხარდაჭერის მოპოვებით მშვიდობიანი საპროტესტო კამპანიები დიდი ალბათობით იმხრობენ პოლიციის და შეიარაღებული ძალების წარმომადგენლებს – ანუ იმ ჯგუფებს, რომლებსაც როგორც წესი ხელისუფლებები არსებული რეჟიმის შესანარჩუნებლად ეყრდნობიან.
ჩენოვეტს მაგალითად მოჰყავს სამხრეთ აფრიკაში აპარტეიდის ერა, როცა ბევრი შავკანიანი მოქალაქე უარს ამბობდა იმ კომპანიების პროდუქციის შეძენაზე, რომელთა მეპატრონეები თეთრკანიანები იყვნენ. შედეგი თეთრი ელიტის ეკონომიკური კრიზისი იყო, რაც 1990–იანების დასაწყისში სეგრეგაციის პოლიტიკაზე უარის თქმის ერთ–ერთი მიზეზი გახდა.
მაგიური რიცხვი?
რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი ზოგადი კანონზომიერებებია, და მიუხედავად იმისა, რომ მშვიდობიანი პროტესტები ორჯერ უფრო ეფექტურია ვიდრე ძალადობრივი კონფრონტაცია, მშვიდობიანი საპროტესტო მოძრაობებიც შემთხვევათა 47%–ში წარუმატებლობას განიცდის.
როგორც ჩენოვეტი საკუთარ წიგნში აღნიშნავს, ასე იმიტომ ხდება, რომ არაძალადობრივი პროტესტები ზოგჯერ ვერ მოიპოვებს საკმარის მხარდაჭერას და საკმარის დინამიკას, რათა მოწინააღმდეგის ძალაუფლება შეარყიოს და რეპრესიების წინაშე არ შედრკეს.
თუმცა ყოფილა შემთხვევა, როცა საკმაოდ სერიოზულ მშვიდობიან საპროტესტო მოძრაობასაც განუცდია წარუმატებლობა. მაგალითად, აღმოსავლეთ გერმანიაში 1950–იან წლებში კომპარტიის მმართველობის წინააღმდეგ საპროტესტო მოძრაობამ, რომელშიც 400 000 ადამიანი მონაწილეობდა (მოსახლეობის 2%), ცვლილებების გამოწვევა ვერ შეძლო.
ჩენოვეტის მიერ გაანალიზებული მონაცემების მიხედვით მშვიდობიანი პროტესტის შედეგი მხოლოდ მაშინ არის გარანტირებული, თუ 3.5%–იან ზღურბლს აღწევს, ანუ მასში ქვეყნის მოსახლეობის 3.5% მონაწილეობს.
ეს მარტივი არ არის. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში მოსახლეობის 3.5% 2.3 მილიონი ადამიანია. აშშ–სთვის ეს ციფრი 11 მილიონ მოქალაქეს ნიშნავს – უფრო მეტს, ვიდრე ნიუ იორკის მოსახლეობაა.
თავდაპირველად ჩენოვეტის კვლევა 2011 წელს გამოქვეყნდა და მისი შედეგები დღემდე დიდ ყურადღებას იპყრობს.
კომუნისტური რეჟიმი დაემხო – “3.5%–ის წესის“ კიდევ ერთი დასტური
“ძნელია არ აღიარო, რამდენად დიდი გავლენა იქონია მათმა კვლევამ“ – ამბობს მეთიუ ჩენდლერი, რომელიც ნოტრ–დამის უნივერსიტეტში სამოქალაქო წინააღმდეგობის პრობლემებს სწავლობს.
იზაბელ ბრამსენი, რომელიც კოპენჰაგენის უნივერსიტეტში საერთაშორისო კონფლიქტების ისტორიას იკვლევს, ასევე ადასტურებს, რომ ჩენოვეტის დასკვნები დამაჯერებლად გამოიყურება: “ახლა ეს უკვე ჭეშმარიტებად შეგვიძლია ჩავთვალოთ: არაძალადობრივი პროტესტი ბევრად უფრო მაღალი ალბათობით იწვევს ცვლილებებს, ვიდრე ძალადობა“– ამბობს ის.
რაც შეეხება “3.5%–ის წესს“, ის ხაზს უსვამს: “მართალია ეს თითქოს მოსახლეობის უმნიშვნელო უმცირესობაა, მაგრამ ამ რაოდენობის მოქალაქეების აქტიური მონაწილეობა პროტესტში იმას ნიშნავს, რომ პროტესტანტების მიზნებს პასიურად მხარს უჭერს გაცილებით ბევრი ადამიანი.“
მკვლევარები ახლა აპირებენ უფრო ღრმად შეისწავლონ, კიდევ რა ფაქტორები იწვევენ საპროტესტო მოძრაობების წარმატებას ან მარცხს. ბრამსენიც და ჩანდლერიც ხაზს უსვამენ დემონსტრანტების ერსულოვნებას.
ბრამსენს მაგალითად მოჰყავს ბაჰრეინის 2011 წლის ვერშემდგარი აჯანყება. თავიდან პროტესტში ბევრი ადამიანი მონაწილეობდა, მაგრამ მოძრაობა მალე გაიხლიჩა კონკურენტ ფრაქციებად. ერთიანობის დაკარგვამ ბრამსენის აზრით გამოიწვია ის, რომ საპროტესტო მოძრაობამ განვითარების დინამიკა დაკარგა და უშედეგოდ დასრულდა.
